ಪದ್ಯ ೧೮: ರಣರಂಗವು ಏಕೆ ಭಯಾನಕವಾಗಿತ್ತು?

ಕಡಿದು ಚಿಮ್ಮಿದ ಬೆರಳುಗಳ ಹಿ
ಮ್ಮಡಿಯ ಘಾಯದ ನಾಳ ಹರಿದರೆ
ಮಡಿದ ಗೋಣಿನ ಬೆಸುಗೆ ಬಿರಿದ ಕಪಾಲದೋಡುಗಳ
ಉಡಿದ ತೊಡೆಗಳ ಹರಿದ ಹೊಟ್ಟೆಯ
ಹೊಡೆ ಮರಳಿದಾಲಿಗಳ ತೋಳಿನ
ಕಡಿಕುಗಳ ರಣಮಹಿ ಭಯಾನಕ ರಸಕೆ ಗುರಿಯಾಯ್ತು (ಭೀಷ್ಮ ಪರ್ವ, ೮ ಸಂಧಿ, ೧೮ ಪದ್ಯ)

ತಾತ್ಪರ್ಯ:
ಕಡಿದು ಚಿಮ್ಮಿದ ಬೆರಳುಗಳು, ಹಿಮ್ಮಡಿ ಕತ್ತರಿಸಿ ಹರಿದ ರಕ್ತ ನಾಳಗಳು, ತಲೆಗಳಿಗೆ ಹೊಡೆತ ಬಿದ್ದಾಗ ಕತ್ತರಿಸಿದ ಕಪಾಲ, ಹರಿದ ಹೊಟ್ಟೆ, ಮುರಿದ ತೊಡೆ ಹಿಂದಕ್ಕೆ ನೆಟ್ಟ ಕಣ್ಣುಗಳಿಂದ ರಣರಂಗವು ಭಯಾನಕವಾಗಿ ತೋರಿತು.

ಅರ್ಥ:
ಕಡಿ: ಕತ್ತರಿಸು; ಚಿಮ್ಮು: ಹೊರಹೊಮ್ಮು; ಬೆರಳು: ಅಂಗುಲಿ; ಹಿಮ್ಮಡಿ: ಕಾಲಿನ ಹಿಂಭಾಗ; ಘಾಯ: ಪೆಟ್ಟು; ನಾಳ: ದೇಹದೊಳಗಿರುವ ರಕ್ತನಾಳ; ಹರಿ: ಸೀಳು; ಮಡಿ: ಸತ್ತ; ಗೋಣು:ಕಂಠ, ಕುತ್ತಿಗೆ; ಬೆಸುಗೆ: ಪ್ರೀತಿ; ಬಿರಿ: ಸೀಳು; ಕಪಾಲ: ಕೆನ್ನೆ; ಓಡು: ತಲೆಬುರುಡೆ; ಉಡಿ: ಸೊಂಟ; ತೊಡೆ: ಊರು; ಹರಿ: ಸೀಳು, ಕಡಿ, ಕತ್ತರಿಸು; ಹೊಟ್ಟೆ; ಉದರ; ಹೊಡೆ: ಏಟುಕೊಡು, ಪೆಟ್ಟುಹಾಕು; ಮರಳು:ಹಿಂದಕ್ಕೆ ಬರು, ಹಿಂತಿರುಗು; ಆಲಿ: ಕಣ್ಣು; ತೋಳು: ಬಾಹು; ಕಡಿಕು: ತುಂಡು; ರಣ: ರಣರಂಗ; ಮಹಿ: ಭೂಮಿ; ಭಯಾನಕ: ಭಯಂಕರ, ಘೋರ; ರಸ: ದ್ರವ, ಲಾಲಾ; ಗುರಿ: ಉದ್ದೇಶ;

ಪದವಿಂಗಡಣೆ:
ಕಡಿದು +ಚಿಮ್ಮಿದ +ಬೆರಳುಗಳ +ಹಿ
ಮ್ಮಡಿಯ +ಘಾಯದ +ನಾಳ +ಹರಿದರೆ
ಮಡಿದ+ ಗೋಣಿನ+ ಬೆಸುಗೆ +ಬಿರಿದ +ಕಪಾಲದ್+ಓಡುಗಳ
ಉಡಿದ +ತೊಡೆಗಳ +ಹರಿದ +ಹೊಟ್ಟೆಯ
ಹೊಡೆ +ಮರಳಿದ್+ಆಲಿಗಳ +ತೋಳಿನ
ಕಡಿಕುಗಳ +ರಣಮಹಿ +ಭಯಾನಕ +ರಸಕೆ+ ಗುರಿಯಾಯ್ತು

ಅಚ್ಚರಿ:
(೧) ಕಡಿ, ಹಿಮ್ಮಡಿ, ಮಡಿ, ಉಡಿ – ಪ್ರಾಸ ಪದಗಳು
(೨) ಹ ಕಾರದ ತ್ರಿವಳಿ ಪದ – ಹರಿದ ಹೊಟ್ಟೆಯ ಹೊಡೆ

ಪದ್ಯ ೪೯: ಧನಂಜಯನ ಕಣ್ಣುಗಳು ಯಾವ ರಸದಲ್ಲಿ ಮುಳುಗಿದವು?

ಮತ್ತೆ ಕಂಡನು ಖಂಡಪರುಶುವಿ
ನುತ್ತಮಾಂಗದಲೀಚೆಯಲಿ ಲಿಂ
ಗೋತ್ತಮಾಂಗದ ಮೇಲೆ ಕಾಣನು ಕುಸುಮ ಮಂಜರಿಯ
ತುತ್ತಿದವು ಕೌತುಕವ ರಂಜಿಸಿ
ಹೊತ್ತವದುಭುತವನು ಭಯಾನಕ
ವೆತ್ತರಸದಲಿ ಮುಳುಗಿದವು ಕಂಗಳು ಧನಂಜಯನ (ಅರಣ್ಯ ಪರ್ವ, ೭ ಸಂಧಿ, ೪೯ ಪದ್ಯ)

ತಾತ್ಪರ್ಯ:
ಕಿರಾತನ ತಲೆಯ ಮೇಲೆ ತಾನು ಪೂಜಿಸಿದ ಹೂಗಳನ್ನು ಮತ್ತೆ ನೋಡಿದನು. ಇತ್ತ ತಿರುಗಿದರೆ ಆ ಹೂಗಳು ಲಿಂಗದ ಮೇಲಿರಲಿಲ್ಲ. ಅರ್ಜುನನ ಕಣ್ಣುಗಳು ಕೌತುಕಗೊಂಡು, ಇದು ಅದ್ಭುತವೆಂದುಕೊಳ್ಳುತ್ತಿದ್ದಂತೆಯೇ, ಅವನ ಕಣ್ಣುಗಳು ಭಯಾನಕ ರಸದಲ್ಲಿ ಮುಳುಗಿದವು.

ಅರ್ಥ:
ಕಂಡು: ನೋಡು; ಖಂಡಪರುಶು: ಶಿವ;ಉತ್ತಮಾಂಗ: ಶಿರ; ಲಿಂಗ: ಶಿವನ ಒಂದು ಪ್ರತೀಕ ಸ್ಥಾವರ ಲಿಂಗ; ಕಾಣು: ತೋರು; ಕುಸುಮ: ಹೂವು; ಮಂಜರಿ: ಗೊಂಚಲು; ತುತ್ತು: ಅನುಭವ, ಅಡಗಿಸು; ಕೌತುಕ: ಆಶ್ಚರ್ಯ; ರಂಜಿಸು: ಹೊಳೆ, ಪ್ರಕಾಶಿಸು, ಶೋಭಿಸು; ಅದುಭುತ: ಆಶ್ಚರ್ಯ; ಭಯಾನಕ: ಭಯಂಕರ, ಘೋರ; ರಸ: ಸಾರ; ಮುಳುಗು: ತೋಯು; ಕಂಗಳು: ಕಣ್ಣು;

ಪದವಿಂಗಡಣೆ:
ಮತ್ತೆ+ ಕಂಡನು +ಖಂಡಪರುಶುವಿನ್
ಉತ್ತಮಾಂಗದಲ್+ಈಚೆಯಲಿ +ಲಿಂಗ
ಉತ್ತಮಾಂಗದ+ ಮೇಲೆ +ಕಾಣನು +ಕುಸುಮ +ಮಂಜರಿಯ
ತುತ್ತಿದವು +ಕೌತುಕವ +ರಂಜಿಸಿ
ಹೊತ್ತವ್+ಅದುಭುತವನು +ಭಯಾನಕ
ವೆತ್ತ+ರಸದಲಿ +ಮುಳುಗಿದವು+ ಕಂಗಳು +ಧನಂಜಯನ

ಅಚ್ಚರಿ:
(೧) ಅರ್ಜುನನಿಗಾದ ಭಾವನೆ: ತುತ್ತಿದವು ಕೌತುಕವ ರಂಜಿಸಿಹೊತ್ತವದುಭುತವನು ಭಯಾನಕ
ವೆತ್ತರಸದಲಿ ಮುಳುಗಿದವು ಕಂಗಳು ಧನಂಜಯನ