ಪದ್ಯ ೨೨: ಗಣಿಕೆಯರು ಹೇಗೆ ಚಲಿಸಿದರು?

ಬಲುಮೊಲೆಗಳಳ್ಳಿರಿಯಲೇಕಾ
ವಳಿಗಳನು ಕೆಲಕೊತ್ತಿ ಮೇಲುದ
ಕಳಚಿ ನಡುಗಿಸಿ ನಡುವನಂಜಿಸಿ ಜಘನ ಮಂಡಲವ
ಆಳಕನಿಕರವ ಕುಣಿಸಿ ಮಣಿಕುಂ
ಡಲವನಲುಗಿಸಿ ಹಣೆಯ ಮುತ್ತಿನ
ತಿಲಕವನು ತನಿಗೆದರಿ ನಡೆದುದು ಕೂಡೆ ಸತಿನಿವಹ (ಅರಣ್ಯ ಪರ್ವ, ೧೯ ಸಂಧಿ, ೨೨ ಪದ್ಯ)

ತಾತ್ಪರ್ಯ:
ಗಣಿಕೆಯರ ತುಂಬಿರುವ ಸ್ತನಗಳು ಅಲ್ಲಾಡುತ್ತಿರಲು, ಒಂದೆಳೆಯ ಸರಳನ್ನು ಪಕ್ಕಕ್ಕೆ ಸರಿಸಿ, ಅವರ ಮೇಲಿದ್ದೆ ಸೆರಗು ಕಳಚಿ ಬೀಳಲು, ನಿತಂಬವನ್ನು ಕುಣಿಸಿ, ನದುವು ಹೆದರಲು, ಮುಂಗುರುಳುಗಳು ಕುಣಿಯುತ್ತಿರಲು, ಮಣಿಕುಂಡಲಗಳು ಅಲುಗಾಡುತ್ತಿರಲು, ಹಣೆಯ ಮುತ್ತು ತಿಲಕವು ಕೆದರಲು ತರುಣಿಯರು ನಡೆದರು.

ಅರ್ಥ:
ಬಲು: ಗಟ್ಟಿ, ದೊಡ್ಡದಾದ; ಮೊಲೆ: ಸ್ತನ; ಅಳ್ಳಿರಿ: ಅಲುಗಾಡು; ಏಕಾವಳಿ: ಒಂದೆಳೆಯಸರ, ಒಂದು ಮುತ್ತಿನ ಸರ; ಕೆಲಕೊತ್ತು: ಪಕ್ಕಕ್ಕೆ ಇಡು; ಮೇಲುದು: ಸೆರಗು; ಕಳಚು: ಬಿಚ್ಚು; ನಡುಗು: ಅಲ್ಲಾಡು; ನಡು: ಮಧ್ಯಭಾಗ; ಅಂಜಿಸು: ಹೆದರಿಸು; ಜಘ: ನಿತಂಬ, ಕಟಿ; ಮಂಡಲ: ಗುಂಡಾಗಿರುವ ಪ್ರದೇಶ; ಅಳಕ: ಗುಂಗುರು ಕೂದಲು, ಮುಂಗುರುಳು; ನಿಕರ: ಗುಂಪು; ಕುಣಿಸು: ನರ್ತಿಸು; ಮಣಿ: ರತ್ನ; ಕುಂಡಲ: ಕಿವಿಯ ಆಭರಣ; ಅಲುಗಿಸು: ಅಲ್ಲಾಡಿಸು; ಹಣೆ: ಲಲಾಟ; ಮುತ್ತು: ರತ್ನ; ತಿಲಕ: ಹಣೆಯಲ್ಲಿಡುವ ಬೊಟ್ಟು; ತನಿ: ಚೆನ್ನಾಗಿ ಬೆಳೆದ, ಅತಿಶಯವಾದ; ಕೆದರು: ಹರಡು; ನಡೆ: ಚಲಿಸು; ಕೂಡೆ: ಜೊತೆ; ಸತಿ: ಹೆಣ್ಣು; ನಿವಹ: ಗುಂಪು;

ಪದವಿಂಗಡಣೆ:
ಬಲು+ಮೊಲೆಗಳ್+ಅಳ್ಳಿರಿಯಲ್+ಏಕಾ
ವಳಿಗಳನು +ಕೆಲಕ್+ಒತ್ತಿ +ಮೇಲುದ
ಕಳಚಿ +ನಡುಗಿಸಿ+ ನಡುವನ್+ಅಂಜಿಸಿ +ಜಘನ+ ಮಂಡಲವ
ಆಳಕ+ನಿಕರವ +ಕುಣಿಸಿ +ಮಣಿ+ಕುಂ
ಡಲವನಲುಗಿಸಿ ಹಣೆಯ ಮುತ್ತಿನ
ತಿಲಕವನು+ ತನಿಗೆದರಿ+ ನಡೆದುದು +ಕೂಡೆ +ಸತಿ+ನಿವಹ

ಅಚ್ಚರಿ:
(೧) ಹೆಣ್ಣಿನ ಸೌಂದರ್ಯವನ್ನು ತೋರುವ ಪದ್ಯ – ಬಲುಮೊಲೆಗಳಳ್ಳಿರಿಯಲೇಕಾ
ವಳಿಗಳನು ಕೆಲಕೊತ್ತಿ ಮೇಲುದಕಳಚಿ ನಡುಗಿಸಿ ನಡುವನಂಜಿಸಿ ಜಘನ ಮಂಡಲವ

ಪದ್ಯ ೧೪: ಗಣಿಕೆಯರ ಪ್ರಾಬಲ್ಯವೇನು?

ಬಲುಮೊಲೆಯ ಸೋಂಕಿನಲಿ ಶಾಂತರ
ತಲೆಕೆಳಗ ಮಾಡುವೆವು ಕಡೆಗ
ಣ್ಣಲಗಿನಲಿ ಕೊಯ್ದೆತ್ತುವೆವು ವಿಜಿತೇಂದ್ರಿಯರ ಮನವ
ಎಳೆನಗೆಗಳಲಿ ವೇದ ಪಾಠರ
ಕಲಕಿ ಮಿಗೆ ವೇದಾಂತ ನಿಷ್ಠರ
ಹೊಳಸಿ ದುವ್ವಾಳಿಸುವೆವೆಮಗಿದಿರಾರು ಲೋಕದಲಿ (ಅರಣ್ಯ ಪರ್ವ, ೧೯ ಸಂಧಿ, ೧೪ ಪದ್ಯ)

ತಾತ್ಪರ್ಯ:
ಹಿರಿದಾದ ಮೊಲೆಗಳನ್ನು ಸೋಕಿಸಿ ಶಾಂತರಾದವರನ್ನು ತಲೆಕೆಳಗೆ ಮಾಡುತ್ತೇವೆ, ಜಿತೇಂದ್ರಿಯರ ಮನಸ್ಸನ್ನು ಕಡೆಗಣ್ಣಿನ ನೋಟದ ಕತ್ತಿಯಿಂದ ಕೊಯ್ದು ಎತ್ತುತ್ತೇವೆ, ಎಳೆನಗೆಗಳಿಂದ ವೇದಾಧ್ಯಯನ ಮಾದುವವರ ಮನಸ್ಸನ್ನು ಕಲಕುತ್ತೇವೆ. ವೇದಾಂತ ನಿಷ್ಠರನ್ನು ಚಲಿಸುವಂತೆ ಮಾಡಿ ಅವರ ನಿಷ್ಠೆಯನ್ನು ಓಡಿಸುತ್ತೇವೆ, ಈ ಲೋಕದಲ್ಲಿ ನಮ್ಮೆದುರು ನಿಲ್ಲುವವರಾರು ಎಂದು ತರುಣಿಯರು ಹೇಳಿದರು.

ಅರ್ಥ:
ಬಲು: ದೊಡ್ಡ; ಮೊಲೆ: ಸ್ತನ; ಸೋಂಕು: ತಾಗು, ಮುಟ್ಟು; ಶಾಂತ: ಪಂಚೇಂದ್ರಿಯಗಳನ್ನು ಗೆದ್ದವನು; ತಲೆಕೆಳಗೆ: ಉಲ್ಟ, ಮೇಲು ಕೀಳಾಗಿಸು; ಕಡೆಗಣ್ಣು: ಓರೆನೋಟ; ಅಲಗು: ಕತ್ತಿ; ಕೋಯ್ದು: ಸೀಳು; ಎತ್ತು: ಮೇಲೆ ತರು; ವಿಜಿತೇಂದ್ರಿಯ: ಇಂದ್ರಿಯವನ್ನು ಗೆದ್ದವನು; ಮನ: ಮನಸ್ಸು; ಎಳೆನಗೆ: ಮಂದಸ್ಮಿತ; ವೇದ: ಶೃತಿ; ಪಾಠ: ವಾಚನ; ಕಲಕು: ಅಲುಗಾಡಿಸು; ಮಿಗೆ: ಅಧಿಕ; ವೇದಾಂತ: ಉಪನಿಷತ್ತು; ನಿಷ್ಠ: ಶ್ರದ್ಧೆಯುಳ್ಳವನು; ಹೊಳಸು: ಅತ್ತಿತ್ತ ಓಡಾಡಿಸು; ದುವ್ವಾಳಿ: ತೀವ್ರಗತಿ, ವೇಗವಾದ ನಡೆ; ಇದಿರು: ಎದುರು ಬರುವವ; ಲೋಕ: ಜಗತ್ತು;

ಪದವಿಂಗಡಣೆ:
ಬಲು+ಮೊಲೆಯ +ಸೋಂಕಿನಲಿ +ಶಾಂತರ
ತಲೆಕೆಳಗ +ಮಾಡುವೆವು +ಕಡೆಗ
ಣ್ಣ+ಅಲಗಿನಲಿ +ಕೊಯ್ದ್+ಎತ್ತುವೆವು+ ವಿಜಿತೇಂದ್ರಿಯರ+ ಮನವ
ಎಳೆ+ನಗೆಗಳಲಿ +ವೇದ +ಪಾಠರ
ಕಲಕಿ +ಮಿಗೆ +ವೇದಾಂತ +ನಿಷ್ಠರ
ಹೊಳಸಿ +ದುವ್ವಾಳಿಸುವೆವ್+ಎಮಗಿದಿರಾರು +ಲೋಕದಲಿ

ಅಚ್ಚರಿ:
(೧) ಗಣಿಕೆಯರ ಆಯುಧಗಳು – ಬಲುಮೊಲೆ, ಕಡೆಗಣ್ಣ, ಎಳೆನಗೆ