ಪದ್ಯ ೨೭: ವಿಶ್ವರೂಪದಲ್ಲಿ ಯಾರು ರಾರಾಜಿಸುತ್ತಿದ್ದರು?

ಚರಣದುಂಗುಟದಲ್ಲಿ ದೇವರು
ತುರುಗಿದರು ನೊಸಲಿನೊಳು ಕಮಲಜ
ನುರದೊಳಗ್ಗದ ರುದ್ರನಾಸ್ಯದೊಳಗ್ನಿ ವಾಯುಗಳು
ಬೆರಳೊಳಿಂದ್ರಾದಿಗಳು ನಯನಾಂ
ಬುರುಹದೊಳು ರವಿ ನಾಭಿಯೊಳು
ವರಭುಜಾಗ್ರದೊಳಖಿಳ ದಿಕ್ಪಾಲಕರು ರಂಜಿಸಿತು (ಉದ್ಯೋಗ ಪರ್ವ, ೧೦ ಸಂಧಿ, ೨೭ ಪದ್ಯ)

ತಾತ್ಪರ್ಯ:
ಕೃಷ್ಣನ ಪಾದಗಳ ಅಂಗುಷ್ಟದಲ್ಲಿ ದೇವತೆಗಳ ಸಮೂಹವು ಸೇರಿತ್ತು, ಹಣೆಯಲ್ಲಿ ಬ್ರಹ್ಮನೂ, ಎದೆಯಲ್ಲಿ ರುದ್ರನು, ಮುಖದಲ್ಲಿ ಅಗ್ನಿ, ವಾಯುಗಳೂ, ಬೆರಳುಗಳಲ್ಲಿ ಇಂದ್ರನೇ ಮೊದಲಾದವರೂ, ಕಣ್ಣಿನಲ್ಲಿ ಸೂರ್ಯನೂ, ನಾಭಿಯಲ್ಲಿ ಭುಜದಲ್ಲಿ ಅಷ್ಟದಿಕ್ಪಾಲಕರು ರಾರಾಜಿಸುತ್ತಿದ್ದರು.

ಅರ್ಥ:
ಚರಣ: ಪಾದ; ಅಂಗುಟ: ಅಂಗುಷ್ಟ, ಹಿರಿಬೆರಳು; ದೇವ: ಭಗವಂತ; ತುರುಗು: ಸಂದಣಿ, ದಟ್ಟಣೆ; ನೊಸಲು: ಹಣೆ, ಲಲಾಟ; ಕಮಲಜ: ಬ್ರಹ್ಮ; ಕಮಲ: ತಾವರೆ; ಉರ: ಎದೆ, ವಕ್ಷಸ್ಥಳ; ಅಗ್ಗ: ಶ್ರೇಷ್ಠ; ರುದ್ರ: ಶಿವ; ಆಸ್ಯ: ಮುಖ, ಬಾಯಿ; ಅಗ್ನಿ: ಬೆಂಕಿ; ವಾಯು: ಗಾಳಿ, ಅನಿಲ; ಬೆರಳು: ಅಂಗುಲಿ; ಇಂದ್ರ: ಶಕ್ರ; ಆದಿ: ಮೊದಲಾದ; ನಯನ: ಕಣ್ಣು; ಅಂಬುರುಹ: ಕಮಲ; ರವಿ: ಭಾನು; ನಾಭಿ: ಹೊಕ್ಕಳು; ವರ: ಶ್ರೇಷ್ಠ; ಭುಜ: ತೋಳು, ಬಾಹು; ಅಗ್ರ: ತುದಿ; ಅಖಿಲ: ಎಲ್ಲಾ; ದಿಕ್ಕು: ದೆಸೆ; ಪಾಲಕ: ಒಡೆಯ; ರಂಜಿಸು: ಶೋಭಿಸು;

ಪದವಿಂಗಡಣೆ:
ಚರಣದ್+ಉಂಗುಟದಲ್ಲಿ +ದೇವರು
ತುರುಗಿದರು +ನೊಸಲಿನೊಳು +ಕಮಲಜನ್
ಉರದೊಳ್+ಅಗ್ಗದ +ರುದ್ರನ್+ಆಸ್ಯದೊಳ್+ಅಗ್ನಿ+ ವಾಯುಗಳು
ಬೆರಳೊಳ್+ಇಂದ್ರಾದಿಗಳು +ನಯನ
ಅಂಬುರುಹದೊಳು +ರವಿ+ ನಾಭಿಯೊಳು
ವರಭುಜಾಗ್ರದೊಳ್+ಅಖಿಳ+ ದಿಕ್ಪಾಲಕರು +ರಂಜಿಸಿತು

ಅಚ್ಚರಿ:
(೧) ವಿಶ್ವರೂಪದಲ್ಲಿ ಕಂಡ ದೇವಾನುದೇವತೆಗಳ ವಿವರ ನೀಡುವ ಪದ್ಯ
(೨) ಕಮಲ, ಅಂಬುರುಹ – ಸಮನಾರ್ಥಕ ಪದ
(೩) ಆಸ್ಯ, ನಾಭಿ, ನಯನ, ಉಂಗುಷ್ಟ, ನೊಸಲು, ಉರ, ಬೆರಳು, ಭುಜ – ದೇಹದ ಭಾಗಗಳನ್ನು ಹೆಸರಿಸುವ ಪದ್ಯ

ಪದ್ಯ ೧೮: ದ್ರೌಪದಿಯ ಸೌಂದರ್ಯವು ಏಕೆ ಚಿತ್ರಿಸಲು ಅಸಾಧ್ಯ?

ಸರಸಲಾವಣ್ಯಾಂಬುಮಯ ತನು
ಸರಸಿಯಲಿ ಮುಳುಗಿರ್ದ ಯೌವನ
ಕರಿಯ ಕುಂಭಸ್ಥಳವೊ ವಿಪುಳ ಪಯೋಧರ ದ್ವಯವೊ
ತರಳ ನಯನವೊ ಶಫರಿಗಳೊ ತಾ
ವರೆಯೊಮುಖವೋ ತುಂಬಿಗಳೊ ನಿರಿ
ಗುರುಳುಗಳೊ ಮಣಿಗಣವೊ ರದನವೊ ಚಿತ್ರವಾಯ್ತೆಂದ (ಆದಿ ಪರ್ವ, ೧೩ ಸಂಧಿ, ೧೮ ಪದ್ಯ)

ತಾತ್ಪರ್ಯ:
ಸೌಂದರ್ಯ, ಚೆಲುವಿನಿಂದ ಕೂಡಿದ ನೀರು ತುಂಬಿದ ದೇಹವೆಂಬ ಸರೋವರದಲ್ಲಿ ಮುಳುಗಿರುವ ಯೌವನವೆಂಬ ಆನೆಯ ತಲೆಯೋ ಅಥವ ತುಂಬು ಸ್ತನವೋ, ಚಂಚಲವಾದ ಕಣ್ನುಗಳೊ ಅಥವ ಮೀನುಗಳೊ, ಸರೋವರದಲ್ಲಿರುವ ಕಮಲವೋ ಅಥವ ಮುಖವೋ, ಕಮಲಕ್ಕೆ ಆಕರ್ಷಿತವಾಗಿ ಬರುವ ಮರಿದುಂಬಿಯೋ ಅಥವ ಆಕೆಯ ಮುಂಗುರುಳೊ, ಸರೋವರದಲ್ಲಿ ಸಿಗುವ ಮಣಿಯೋ ಅಥವ ಆಕೆಯ ಹಲ್ಲೋ, ಹೀಗೆ ಯಾವುದೆಂದು ಹೇಳಲು ಬಾರದಂತೆ ದ್ರೌಪದಿಯ ಸೌಂದರ್ಯವು ಚಿತ್ರಿತವಾಗಿತ್ತು.

ಅರ್ಥ:
ಸರಸ: ಚೆಲುವು, ವಿನೋದ; ಲಾವಣ್ಯ: ಸೌಂದರ್ಯ, ಚೆಲುವು; ಅಂಬು: ನೀರು; ತನು: ಮೈ, ದೇಹ; ಸರಸಿ: ಸರೋವರ; ಮುಳುಗು: ಒಳಸೇರು, ಮುಚ್ಚಿಹೋಗು; ಯೌವನ: ಹರಯ, ತಾರುಣ್ಯ, ಪ್ರಾಯ; ಕರಿ: ಆನೆ; ಕುಂಭ: ಕಲಶ, ಆನೆಯ ನೆತ್ತಿ; ವಿಪುಳ: ತುಂಬ; ಪಯೋಧರ: ಮೊಲೆ, ಸ್ತನ; ದ್ವಯ: ಎರಡು; ತರಳ: ಚಂಚಲತೆ, ಬೆರಗು; ನಯನ: ಕಣ್ಣು; ಶಫರಿ: ಮೀನು; ತಾವರೆ: ಕಮಲ; ಮುಖ: ವಕ್ತ್ರ, ಆನನ; ತುಂಬಿ: ದುಂಬಿ, ಭ್ರಮರ; ನಿರಿಗುರುಳು: ಗುಂಗುರಾದ ಮುಂಗುರುಳು; ಮಣಿ: ಮುತ್ತು; ರದನ: ಹಲ್ಲು; ಚಿತ್ರ: ಆಕೃತಿ;

ಪದವಿಂಗಡಣೆ:
ಸರಸ+ಲಾವಣ್ಯ+ಅಂಬುಮಯ+ ತನು
ಸರಸಿಯಲಿ +ಮುಳುಗಿರ್ದ +ಯೌವನ
ಕರಿಯ+ ಕುಂಭಸ್ಥಳವೊ+ ವಿಪುಳ+ ಪಯೋಧರ +ದ್ವಯವೊ
ತರಳ+ ನಯನವೊ +ಶಫರಿಗಳೊ +ತಾ
ವರೆಯೊ+ಮುಖವೋ +ತುಂಬಿಗಳೊ+ ನಿರಿ
ಗುರುಳುಗಳೊ +ಮಣಿಗಣವೊ +ರದನವೊ +ಚಿತ್ರವಾಯ್ತೆಂದ

ಅಚ್ಚರಿ:
(೧) ಸೌಂದರ್ಯವನ್ನು ವರ್ಣಿಸಲು ಉಪಯೋಗಿಸಿರುವ ಉಪಮಾನಗಳು – ಲಾವಣ್ಯವೆಂಬ ನೀರು ತುಂಬಿದ ದೇಹವೆಂಬ ಸರೋವರ
(೨) ಅಂಬು, ಸರಸಿ – ನೀರು ಪದದ ಸಮಾನಾರ್ಥಕ
(೩) ಸರಸ, ಲಾವಣ್ಯ – ಚೆಲುವು; ಸರಸ, ತರಳ – ಚಂಚಲತೆ; – ಸಮಾನಾರ್ಥಕ ಪದಗಳು
(೪) ಕುಂಭಸ್ಥಳ – ಮೊಲೆ, ನಯನ – ಕಣ್ಣು, ತಾವರೆ – ಮುಖ, ದುಂಬಿ – ಗುಂಗುರು, ಮಣಿ – ಹಲ್ಲು – ಸೌಂದರ್ಯವನ್ನು ಹೋಲಿಸುವ ಉಪಮಾನ ಪದಗಳು