ಪದ್ಯ ೮: ಭೀಷ್ಮರು ಯಾರನ್ನು ಎದುರಿಸಿದರು?

ಕೊಂಡುಬಹ ಬಲುನಾಯಕರ ಖತಿ
ಗೊಂಡು ದಡಿಯಲಿ ಹೊಯ್ಸಿ ಸೇನೆಯ
ಹಿಂಡೊಡೆಯದೋಜೆಯಲಿ ಹುರಿಯೇರಿಸಿ ಮಹೀಶ್ವರರ
ಗಂಡುಗಲಿಯಭಿಮನ್ಯು ಸಾತ್ಯಕಿ
ಚಂಡಬಲ ಹೈಡೆಇಂಬರನು ಸಮ
ದಂಡಿಯಲಿ ಮೋಹರಿಸಿ ಸ್ಮರಕೆ ನಡೆದನಾ ಭೀಷ್ಮ (ಭೀಷ್ಮ ಪರ್ವ, ೯ ಸಂಧಿ, ೮ ಪದ್ಯ)

ತಾತ್ಪರ್ಯ:
ತನ್ನ ಮೇಲೆ ನುಗ್ಗಿದ ನಾಯಕರನ್ನು ಹಿಂದಕ್ಕೆ ದಬ್ಬಿ ಹೊಡೆದು ಸೇನೆಯು ಒಟ್ಟಾಗಿರುವಾಗಲೇ ರಾಜರನ್ನು ಮರ್ದಿಸಿ, ಅಭಿಮನ್ಯು, ಸಾತ್ಯಕಿ, ಘಟೋತ್ಕಚರನ್ನು ಸಮಯುದ್ಧದಲ್ಲಿ ಎದುರಿಸಿದನು.

ಅರ್ಥ:
ಕೊಂಡು: ತೆಗೆದು; ಬಹ: ತುಂಬ; ಬಲು: ಬಹಳ; ನಾಯಕ: ಒಡೆಯ; ಖತಿ: ಕೋಪ; ದಡಿ: ಕೋಲು, ಬಡಿಗೆ; ಹೊಯ್ಸು: ಹೊಡೆ; ಸೇನೆ: ಸೈನ್ಯ; ಹಿಂಡು: ಗುಂಪು; ಒಡೆ: ಸೀಳು; ಓಜೆ: ಶ್ರೇಣಿ, ಸಾಲು; ಹುರಿ:ನಾಶಪಡಿಸು; ಮಹೀಶ್ವರ: ರಾಜ; ಗಂಡುಗಲಿ: ಪರಾಕ್ರಮಿ; ಚಂಡಬಲ: ಪರಾಕ್ರಮಿ; ದಂಡಿ: ಶಕ್ತಿ, ಸಾಮರ್ಥ್ಯ; ಮೋಹರ: ಯುದ್ಧ; ಸಮರ: ಕಾಳಗ;

ಪದವಿಂಗಡಣೆ:
ಕೊಂಡುಬಹ+ ಬಲುನಾಯಕರ+ ಖತಿ
ಗೊಂಡು +ದಡಿಯಲಿ +ಹೊಯ್ಸಿ +ಸೇನೆಯ
ಹಿಂಡೊಡೆಯದ್+ಓಜೆಯಲಿ +ಹುರಿ+ಏರಿಸಿ+ ಮಹೀಶ್ವರರ
ಗಂಡುಗಲಿ+ಅಭಿಮನ್ಯು +ಸಾತ್ಯಕಿ
ಚಂಡಬಲ+ ಹೈಡಿಂಬರನು +ಸಮ
ದಂಡಿಯಲಿ +ಮೋಹರಿಸಿ+ ಸಮರಕೆ+ ನಡೆದನಾ+ ಭೀಷ್ಮ

ಅಚ್ಚರಿ:
(೧) ಗಂಡುಗಲಿ, ಚಂಡಬಲ – ಪರಾಕ್ರಮಿಗಳನ್ನು ವಿವರಿಸುವ ಪದ

ಪದ್ಯ ೧೩: ಕೃಷ್ಣನು ಯಾವ ಮಾರ್ಗವನ್ನು ಸೂಚಿಸಿದನು?

ದಂಡನಯ ತರುಬಿದರೆ ಗುಣದಲಿ
ಖಂಡಿಸುವುದಿದಿರಾದ ತರುಗಳು
ದಿಂಡುಗೆಡೆವವು ತೊರೆಗೆ ಮಣಿದರೆ ಗೇಕು ಬದುಕುವುದು
ಚಂಡಬಲನೀ ಭೀಷ್ಮ ಮುಳಿದರೆ
ಖಂಡಪರಶುವ ಗಣಿಸನೆನೆ ಖರ
ದಂಡನಾಭನ ಮತಕೆ ನೃಪತಿ ಹಸಾದವೆನುತಿರ್ದ (ಭೀಷ್ಮ ಪರ್ವ, ೭ ಸಂಧಿ, ೧೩ ಪದ್ಯ)

ತಾತ್ಪರ್ಯ:
ಯುದ್ಧದಲ್ಲಿ ಅಸಾಧ್ಯವಾದರೆ ಸಾಮದಿಂದ ಗೆಲ್ಲಬೇಕು, ಪ್ರವಾಹ ಬಂದಾಗ ಅದರ ಭರಕ್ಕೆ ಮರಗಳೂ ಮುರಿದು ಬೀಳುತ್ತವೆ, ಆದರೆ ಗೇಕು ಎಂಬ ಹುಲ್ಲು ಪಕ್ಕಕ್ಕೆ ಬಾಗಿ ಉಳಿದುಕೊಳ್ಳುತ್ತದೆ, ಭೀಷ್ಮನು ಶಿವನನ್ನೂ ಲೆಕ್ಕಕ್ಕಿಟ್ಟಿಲ್ಲ ಎಂದು ಕೃಷ್ಣನು ಹೇಳಲು ಧರ್ಮಜನು ಮಹಾಪ್ರಸಾದ ಎಂದು ಅವನ ಮಾತಿಗೆ ಒಪ್ಪಿದನು.

ಅರ್ಥ:
ದಂಡ: ಶಿಕ್ಷೆ, ದಂಡನೆ, ಸಾಮ, ದಾನ, ಭೇದ ಮತ್ತು ದಂಡಗಳೆಂಬ ರಾಜನೀತಿಯ ನಾಲ್ಕು ಉಪಾಯ ಗಳಲ್ಲೊಂದು; ನಯ: ಶಾಸ್ತ್ರ ರಾಜನೀತಿ, ನುಣುಪು; ತರುಬು: ತಡೆ, ನಿಲ್ಲಿಸು, ಅಡ್ಡಗಟ್ಟು; ಗುಣ: ನಡತೆ; ಖಂಡಿಸು: ಸೀಳು; ಇದಿರು: ಎದುರು; ತರು: ಮರ; ದಿಂಡು: ಕಾಂಡ, ಬೊಡ್ಡೆ; ಕೆಡೆ: ಬಾಗು, ಬೀಳು; ತೊರೆ: ನದಿ, ಹೊಳೆ; ಮಣಿ: ಬಾಗು; ಗೇಕು: ಒಂದು ಬಗೆಯ ಹುಲ್ಲು; ಬದುಕು: ಜೀವಿಸು; ಚಂಡಬಲ: ಪರಾಕ್ರಮಿ; ಮುಳಿ: ಕೋಪ; ಖಂಡಪರಶು: ಶಿವ; ಗಣಿಸು: ಲೆಕ್ಕಿಸು; ಖರ: ವಿಶೇಷವಾಗಿ; ಖರದಂಡನಾಭ: ಹೊಕ್ಕಳಲ್ಲಿ ಕಮಲವನ್ನುಳ್ಳವನು, ಕೃಷ್ಣ; ಮತ: ವಿಚಾರ; ನೃಪ: ರಾಜ; ಹಸಾದ: ಅನುಗ್ರಹ, ದಯೆ;

ಪದವಿಂಗಡಣೆ:
ದಂಡನಯ +ತರುಬಿದರೆ +ಗುಣದಲಿ
ಖಂಡಿಸುವುದ್+ಇದಿರಾದ +ತರುಗಳು
ದಿಂಡುಗೆಡೆವವು+ ತೊರೆಗೆ+ ಮಣಿದರೆ+ ಗೇಕು +ಬದುಕುವುದು
ಚಂಡಬಲನೀ +ಭೀಷ್ಮ +ಮುಳಿದರೆ
ಖಂಡಪರಶುವ +ಗಣಿಸನ್+ಎನೆ +ಖರ
ದಂಡನಾಭನ+ ಮತಕೆ+ ನೃಪತಿ +ಹಸಾದ+ವೆನುತಿರ್ದ

ಅಚ್ಚರಿ:
(೧) ಉಪಮಾನದ ಪ್ರಯೋಗ – ತರುಗಳು ದಿಂಡುಗೆಡೆವವು ತೊರೆಗೆ ಮಣಿದರೆ ಗೇಕು ಬದುಕುವುದು