ಪದ್ಯ ೩೪: ಕಮಲಗಳೇಕೆ ಸಂತಸಗೊಂಡವು?

ಬಗೆಯಲರಿದಿದು ಗರ್ಭ ಬಲಿಯದೆ
ಹಗಲನೀದುದೊ ರಾತ್ರಿ ಕುಡಿಕುಡಿ
ದುಗುಳುತಿರ್ದುವು ತಿಮಿರವನು ಕರದೀಪ್ತಿಕಾಳಿಗಳು
ಹೊಗರುಗೆಟ್ಟುದು ಕುಮುದ ಕಮಳದ
ಬಿಗುಹು ಬಿಟ್ಟುದು ಚಕ್ರವಾಕದ
ತಹಗು ಕೆಟ್ಟುದು ಹೇಳೆನಲು ರಂಜಿಸಿತು ದೀಪಾಳಿ (ದ್ರೋಣ ಪರ್ವ, ೧೫ ಸಂಧಿ, ೩೪ ಪದ್ಯ)

ತಾತ್ಪರ್ಯ:
ಗರ್ಭ ಬಲಿಯುವ ಮುನ್ನವೇ ರಾತ್ರಿಯು ಹಗಲನ್ನು ಈಯಿತೋ ಎಂಬಮ್ತೆ ಕೈಪಂಜುಗಳು ಬೆಳಕನ್ನು ಬೀರುತ್ತಿದ್ದವು. ಕುಮುದದ ಸಂತೋಷ ಕುಗ್ಗಿತು. ಕಮಲಗಳು ಅರಳಿದವು. ಚಕ್ರವಾಕಗಳ ಬೆದರಿಗೆ ಬಿಟ್ಟಿತು ಎನ್ನುವಂತೆ ದೀಪಗಳು ಹೊಳೆದವು.

ಅರ್ಥ:
ಬಗೆ: ರೀತಿ; ಅರಿ: ತಿಳಿ; ಗರ್ಭ: ಹೊಟ್ಟೆ, ಉದರ; ಬಲಿ: ಗಟ್ಟಿ, ದೃಢ; ಹಗಲು: ದಿನ; ರಾತ್ರಿ: ಇರುಳು; ಕುಡಿ: ಪಾನಮಾಡು; ತಿಮಿರ: ರಾತ್ರಿ; ಕರ: ಹಸ್ತ; ದೀಪ್ತಿ: ಬೆಳಕು, ಕಾಂತಿ; ಉಗುಳು: ಹೊರಹಾಕು; ಹೊಗರು: ಕಾಂತಿ, ಪ್ರಕಾಶ; ಕೆಟ್ಟು: ಹಾಳು; ಕುಮುದ: ಬಿಳಿಯ ನೈದಿಲೆ; ಕಮಳ: ತಾವರೆ; ಬಿಗುಹು: ಬಿಗಿ; ಚಕ್ರವಾಕ: ಕೋಕ ಪಕ್ಷಿ; ತಗಹು: ತಡೆ, ಪ್ರತಿಬಂಧಿಸು; ರಂಜಿಸು: ಶೋಭಿಸು; ದೀಪಾಳಿ: ದೀವಗಳ ಸಾಲು;

ಪದವಿಂಗಡಣೆ:
ಬಗೆಯಲ್+ಅರಿದಿದು +ಗರ್ಭ +ಬಲಿಯದೆ
ಹಗಲನ್+ಈದುದೊ +ರಾತ್ರಿ +ಕುಡಿ+ಕುಡಿದ್
ಉಗುಳುತಿರ್ದುವು +ತಿಮಿರವನು +ಕರ+ದೀಪ್ತಿಕಾಳಿಗಳು
ಹೊಗರು+ಕೆಟ್ಟುದು +ಕುಮುದ +ಕಮಳದ
ಬಿಗುಹು +ಬಿಟ್ಟುದು +ಚಕ್ರವಾಕದ
ತಹಗು +ಕೆಟ್ಟುದು+ ಹೇಳೆನಲು +ರಂಜಿಸಿತು +ದೀಪಾಳಿ

ಅಚ್ಚರಿ:
(೧) ರೂಪಕದ ಪ್ರಯೋಗ – ಗರ್ಭ ಬಲಿಯದೆ ಹಗಲನೀದುದೊ ರಾತ್ರಿ; ಕುಡಿಕುಡಿ ದುಗುಳುತಿರ್ದುವು ತಿಮಿರವನು ಕರದೀಪ್ತಿಕಾಳಿಗಳು
(೨) ರೂಪಕದ ಪ್ರಯೋಗ – ಹೊಗರುಗೆಟ್ಟುದು ಕುಮುದ; ಕಮಳದ ಬಿಗುಹು ಬಿಟ್ಟುದು; ಚಕ್ರವಾಕದ
ತಹಗು ಕೆಟ್ಟುದು

ಪದ್ಯ ೪೮: ಅಭಿಮನ್ಯುವು ದುಶ್ಯಾಸನನ ಬಗ್ಗೆ ಏನು ಯೋಚಿಸಿದನು?

ತಾಯ ತುರುಬಿಗೆ ಹಾಯ್ದ ಪಾತಕಿ
ನಾಯ ಕೊಂಡಾಡುವರೆ ಕೊಬ್ಬಿದ
ಕಾಯವನು ಕದುಕಿರಿದು ನೆತ್ತರ ನೊರೆಯ ಬಾಸಣಿಸಿ
ತಾಯ ಕರಸುವೆನೆನುತ ಕಮಳ ದ
ಳಾಯತಾಂಬಕನಳಿಯನನುಪಮ
ಸಾಯಕವ ಹೂಡಿದನು ನೋಡಿದನೊಂದು ಚಿತ್ತದಲಿ (ದ್ರೋಣ ಪರ್ವ, ೫ ಸಂಧಿ, ೪೮ ಪದ್ಯ)

ತಾತ್ಪರ್ಯ:
ತನ್ನ ತಾಯಿಯ ಮುಡಿಗೆ ಕೈಯಿಟ್ಟು ಈ ಪಾಪಿ ನಾಯಿಯನ್ನು ಉಳಿಸಿ ಅವನೊಡನೆ ಆಟವಾಡುವುದೇ? ಇವನ ದೇಹವನ್ನು ಕುಕ್ಕಿ ರಕ್ತವನ್ನು ಬಾಚಿ ತಾಯಿಯನ್ನು ಕರೆಸುತ್ತೇನೆಂದು ದ್ರೌಪದಿಯ ಕಮಲದಂತ ಕಣ್ಣುಗಳನ್ನು ನೋಡಿ ಯೋಚಿಸಿ ಅಭಿಮನ್ಯುವು ಒಂದು ದಿವ್ಯ ಬಾಣವನ್ನು ಬಿಲ್ಲಿನಲ್ಲಿ ಹೂಡಿದ ನಂತರ ಮನಸ್ಸಿನಲ್ಲಿ ಹೀಗೆ ಯೋಚಿಸಿದನು.

ಅರ್ಥ:
ತಾಯ: ಮಾತೆ; ತುರುಬು: ಕೂದಲಿನ ಗಂಟು, ಮುಡಿ; ಹಾಯ್ದು: ಚಾಚು; ಪಾತಕಿ: ಪಾಪಿ; ನಾಯ: ಕುನ್ನಿ, ಶ್ವಾನ; ಕೊಂಡಾಡು: ಆಟವಾಡು; ಕೊಬ್ಬು: ಅಹಂಕಾರ, ಸೊಕ್ಕು; ಕಾಯ: ದೇಹ; ಕದುಕು: ಕಡಿ; ಇರಿ: ಚುಚ್ಚು; ನೆತ್ತರು: ರಕ್ತ; ನೊರೆ: ಬುರುಗು; ಬಾಸಣಿಸು: ಮುಚ್ಚು; ಕರಸು: ಬರೆಮಾಡು; ಕಮಳ: ತಾವರೆ; ಆಯತ: ವಿಶಾಲವಾದ; ಅಂಬಕ: ಕಣ್ಣು; ಅನುಪಮ: ಹೋಲಿಕೆಗೆ ಮೀರಿದ; ಸಾಯಕ: ಬಾಣ, ಶರ; ಹೂಡು: ಅಣಿಯಾಗು; ನೋಡು: ವೀಕ್ಷಿಸು; ಚಿತ್ತ: ಮನಸ್ಸು;

ಪದವಿಂಗಡಣೆ:
ತಾಯ +ತುರುಬಿಗೆ +ಹಾಯ್ದ +ಪಾತಕಿ
ನಾಯ +ಕೊಂಡಾಡುವರೆ +ಕೊಬ್ಬಿದ
ಕಾಯವನು +ಕದುಕಿರಿದು +ನೆತ್ತರ +ನೊರೆಯ +ಬಾಸಣಿಸಿ
ತಾಯ +ಕರಸುವೆನೆನುತ +ಕಮಳ +ದ
ಳಾಯತಾಂಬಕನ್+ಅಳಿಯನ್+ಅನುಪಮ
ಸಾಯಕವ +ಹೂಡಿದನು +ನೋಡಿದನೊಂದು +ಚಿತ್ತದಲಿ

ಅಚ್ಚರಿ:
(೧) ತಾಯ, ನಾಯ, ಕಾಯ – ಪ್ರಾಸ ಪದಗಳು
(೨) ದುಶ್ಯಾಸನನ್ನು ಬಯ್ಯುವ ಪರಿ – ತಾಯ ತುರುಬಿಗೆ ಹಾಯ್ದ ಪಾತಕಿ ನಾಯ ಕೊಂಡಾಡುವರೆ