ಪದ್ಯ ೪೨: ದುರ್ಯೋಧನನು ಜಲಸ್ತಂಭನಕ್ಕೆ ಹೇಗೆ ತಯಾರಾದನು?

ಚರಣವದನಕ್ಷಾಲನಾಂತಃ
ಕರಣಶುದ್ಧಿಯಲಾಚಮನವಿ
ಸ್ತರಣದಲಿ ಸತ್ಪ್ರಣವವಂಗನ್ಯಾಸವಿಧಿಗಳಲಿ
ವರುಣ ಮಂತ್ರಾಕ್ಷರದ ಜಪಪರಿ
ಕರಣದಲಿ ನಿರ್ಣಿಕ್ತ ಚೇತಃ
ಸ್ಫುರಣ ಸಲಿಲಸ್ತಂಭನವನವನೀಶ ಮಂತ್ರಿಸಿದ (ಗದಾ ಪರ್ವ, ೩ ಸಂಧಿ, ೪೨ ಪದ್ಯ)

ತಾತ್ಪರ್ಯ:
ಕಾಲು, ಮುಖಗಳನ್ನು ತೊಳೆದು, ಶುದ್ಧಮನಸ್ಸಿನಿಂದ ಆಚಮನವನ್ನು ಮಾಡಿ, ಪ್ರಣವಪೂರ್ವಕವಾಗಿ ಅಂಗನ್ಯಾಸಾದಿಗಳನ್ನು ಮಾಡಿ ವರುಣ ಮಂತ್ರಾಕ್ಷರಗಳನ್ನು ಜಪಿಸಿ ಅಂತರಂಗದಲ್ಲಿ ಜಲಸ್ತಂಭ ಮಂತ್ರವನ್ನು ಜಪಿಸಿದನು.

ಅರ್ಥ:
ಚರಣ: ಪಾದ; ವದನ: ಮುಖ; ಅಂತಃಕರಣ: ಒಳಮನಸ್ಸು; ಶುದ್ಧಿ: ನಿರ್ಮಲ; ಆಚಮನ: ಅಂಗೈಯಲ್ಲಿ ನೀರನ್ನು ಹಾಕಿಕೊಂಡು ಮಂತ್ರಪೂರ‍್ವಕವಾಗಿ ಸೇವಿಸುವುದು; ವಿಸ್ತರಣ: ವಿಶಾಲ; ಪ್ರಣವ: ಓಂಕಾರ; ಅಂಗ: ದೇಹದ ಭಾಗ; ನ್ಯಾಸ: ಜಪ ಮತ್ತು ಪೂಜೆಯ ಕಾಲಗಳಲ್ಲಿ ಮಂತ್ರಪೂರ್ವಕವಾಗಿ ಅಂಗಗಳನ್ನು ಮುಟ್ಟಿಕೊಳ್ಳುವಿಕೆ; ವಿಧಿ: ನಿಯಮ; ವರುಣ: ನೀರಿನ ಅಧಿದೇವತೆ; ಮಂತ್ರ: ವೇದದಲ್ಲಿರುವ ಛಂದೋ ಬದ್ಧವೂ ಪವಿತ್ರವೂ ಆದ ದೇವತಾಸ್ತುತಿ; ಜಪ: ಮಂತ್ರವನ್ನು ವಿಧಿಪೂರ್ವಕವಾಗಿ ಮತ್ತೆ ಮತ್ತೆ ಮೆಲ್ಲನೆ ಉಚ್ಚರಿಸುವುದು; ಪರಿಕರಣ: ಸಲಕರಣೆ, ಸಾಮಗ್ರಿ; ನಿರ್ಣಿಕ್ತ: ಶುದ್ಧಗೊಳಿಸಲ್ಪಟ್ಟ; ಚೇತ: ಮನಸ್ಸು; ಸ್ಫುರಣ: ಹೊಳಪು; ಸಲಿಲ: ಜಲ; ಸ್ತಂಭ: ಸ್ಥಿರವಾಗಿರುವಿಕೆ, ನಿಶ್ಚಲತೆ; ಅವನೀಶ: ರಾಜ; ಮಂತ್ರಿಸು: ಉಚ್ಚರಿಸು;

ಪದವಿಂಗಡಣೆ:
ಚರಣ+ವದನಕ್ಷಾಲನ್+ಅಂತಃ
ಕರಣ+ಶುದ್ಧಿಯಲ್+ಆಚಮನ+ವಿ
ಸ್ತರಣದಲಿ +ಸತ್ಪ್ರಣವವ್+ಅಂಗನ್ಯಾಸ+ವಿಧಿಗಳಲಿ
ವರುಣ +ಮಂತ್ರಾಕ್ಷರದ+ ಜಪ+ಪರಿ
ಕರಣದಲಿ +ನಿರ್ಣಿಕ್ತ+ ಚೇತಃ
ಸ್ಫುರಣ +ಸಲಿಲ+ಸ್ತಂಭನವನ್+ಅವನೀಶ +ಮಂತ್ರಿಸಿದ

ಅಚ್ಚರಿ:
(೧) ಚರಣ, ವರುಣ, ವಿಸ್ತರಣ, ಸ್ಫುರಣ, ಪರಿಕರಣ, ಕರಣ – ಪ್ರಾಸ ಪದಗಳು

ಪದ್ಯ ೧೦: ವ್ಯಾಸರಿಗೆ ಯಾವಪೀಠವನ್ನು ಆಸನವನ್ನಾಗಿ ನೀಡಿದನು?

ಇದೆ ಪವಿತ್ರ ಪಲಾಶ ಪತ್ರದ
ಲುದಕವರ್ಘ್ಯಾಚಮನ ಪಾದ್ಯ
ಕ್ಕಿದೆ ವಿಮಳ ದರ್ಭೋಪರಚಿತಾಸನ ವಿಳಾಸದಲಿ
ಇದನು ಕಾಂಚನ ಪಾತ್ರ ಜಲವೆಂ
ದಿದು ವರಾಸನವೆಂದು ಕೈಕೊಂ
ಬುದು ಯಥಾ ಸಂಭವದಲೆಂದನು ಧರ್ಮನಂದನನು (ಅರಣ್ಯ ಪರ್ವ, ೫ ಸಂಧಿ, ೧೦ ಪದ್ಯ)

ತಾತ್ಪರ್ಯ:
ಪವಿತ್ರವಾದ ಮುತ್ತುಗದ ಎಲೆಯಲ್ಲಿ ಅರ್ಘ್ಯ, ಪಾದ್ಯ, ಆಚಮನಗಳಿಗೆ ನೀರಿದೆ, ದರ್ಭೆಯ ಆಸನವಿದೆ, ಇದು ಬಂಗಾರದ ಪಾತ್ರೆಯ ಜಲವೆಂದೂ, ಇದು ಶ್ರೇಷ್ಠವಾದ ಸಿಂಹಾಸನವೆಂದು ಭಾವಿಸಿ ಸ್ವೀಕರಿಸಿರಿ ಎಂದು ಧರ್ಮಜನು ವ್ಯಾಸರಿಗೆ ಬಿನ್ನವಿಸಿದನು.

ಅರ್ಥ:
ಪವಿತ್ರ: ಶುದ್ಧವಾದ, ನಿರ್ಮಲವಾದ; ಪಲಾಶ: ಮುತ್ತುಗದ ಮರ, ಕಿಂಶುಕ; ಪತ್ರ: ಎಲೆ; ಉದಕ: ನೀರು; ಅರ್ಘ್ಯ: ದೇವತೆಗಳಿಗೂ ಪೂಜ್ಯರಿಗೂ ಕೈತೊಳೆಯಲು ಕೊಡುವ ನೀರು; ಆಚಮನ: ಅಂಗೈಯಲ್ಲಿ ನೀರನ್ನು ಹಾಕಿಕೊಂಡು ಮಂತ್ರಪೂರ‍್ವಕವಾಗಿ ಸೇವಿಸುವುದು; ಪಾದ್ಯ: ಕಾಲು ತೊಳೆಯುವ ನೀರು; ವಿಮಳ: ನಿರ್ಮಲ; ದರ್ಭೆ: ಹುಲ್ಲು; ಆಸನ: ಪೀಠ; ವಿಲಾಸ: ಚೆಲುವು; ಕಾಂಚನ: ಚಿನ್ನ; ಪಾತ್ರೆ: ಕೊಳಗ, ಬಟ್ಟಳು; ವರಾಸನ: ಸಿಂಹಾಸನ, ಶ್ರೇಷ್ಠವಾದ ಪೀಠ; ಕೈಕೊಂಬು: ತಿಳಿದು ಸಂಭವ: ಸಾಧ್ಯತೆ, ಶಕ್ಯತೆ; ನಂದನ: ಮಗ;

ಪದವಿಂಗಡಣೆ:
ಇದೆ +ಪವಿತ್ರ +ಪಲಾಶ +ಪತ್ರದಲ್
ಉದಕವ್+ಅರ್ಘ್ಯ+ಆಚಮನ +ಪಾದ್ಯ
ಕ್ಕಿದೆ+ ವಿಮಳ +ದರ್ಭೋಪರಚಿತ್+ಆಸನ +ವಿಳಾಸದಲಿ
ಇದನು +ಕಾಂಚನ +ಪಾತ್ರ +ಜಲವೆಂದ್
ಇದು +ವರಾಸನವೆಂದು+ ಕೈಕೊಂ
ಬುದು +ಯಥಾ+ ಸಂಭವದಲ್+ಎಂದನು +ಧರ್ಮನಂದನನು

ಅಚ್ಚರಿ:
(೧) ಶುದ್ಧಗೊಳಿಸಲು ನೀಡುವ ನೀರಿನ ಬಗೆ – ಅರ್ಘ್ಯ, ಆಚಮನ, ಪಾದ್ಯ
(೨) ಪರ್ಣಶಾಲೆಯಲ್ಲಿರುವ ಆಸನ – ವಿಮಳ ದರ್ಭೋಪರಚಿತಾಸನ